20-ci əsrin əvvəlləri dünya miqyasında böyük siyasi dəyişikliklərlə yadda qaldı. Avropa və Asiyada imperiyalar süquta uğrayır, yeni dövlətlər yaranırdı. Belə bir dönəmdə, 28 May 1918-ci ildə müsəlman Şərqində və İslam dünyasında ilk dəfə olaraq, demokratik əsaslara söykənən bir respublika – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. AXC, həm siyasi, həm hüquqi, həm də mədəni baxımdan bir sıra mühüm yeniliklərə imza atdı və bu səbəbdən yalnız Azərbaycanın deyil, bütün Şərqin demokratik tarixində mühüm yer tutur.
1917-ci ildə Rusiyada baş verən Fevral və Oktyabr inqilabları nəticəsində Çar imperiyası süquta uğradı. Qafqazda, xüsusilə də Azərbaycanda milli qüvvələr arasında öz müqəddəratını təyin etmə arzusu gücləndi. 1918-ci ilin mayında Zaqafqaziya Seyminin dağılmasından sonra 28 mayda Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığı elan edildi.
AXC parlamentli respublika modeli əsasında qurulmuşdu. Bu sistem demokratik seçkilərə, güc bölgüsünə və hüququn aliliyinə əsaslanırdı. AXC-nin ən mühüm nailiyyətlərindən biri demokratik prinsiplərlə seçilmiş parlamentin fəaliyyət göstərməsi idi. 1918-ci ildə təsis olunan Milli Şura, 1919-cu ildə isə ümumi seçkilərlə formalaşdırılan Parlament qanunverici orqan kimi çıxış edirdi.
AXC, qadınlara seçki hüququ verən ilk müsəlman ölkəsi oldu. Bu hüquq 1918-ci ilin dekabrında qəbul edilmiş qanunla rəsmiləşdi və qadınlara həm seçmək, həm də seçilmək imkanı verildi. Bu, həmin dövr üçün dünya miqyasında belə nadir bir hal idi.
Konstitusiya olmamasına baxmayaraq, qəbul edilən qanunlarda ifadə azadlığı, mətbuat azadlığı, din azadlığı və şəxsi toxunulmazlıq kimi hüquqi prinsiplər təmin edilirdi.
AXC hökuməti milli təhsilin inkişafına xüsusi diqqət ayırdı. Azərbaycan dilində məktəblər açıldı, ilk dəfə olaraq Bakı Dövlət Universiteti təsis edildi. Bu, müsəlman Şərqində müasir universitet modelinə uyğun olan ilk ali təhsil müəssisələrindən biri idi.
1919-cu ildə AXC nümayəndə heyəti Paris Sülh Konfransına qatıldı. 1920-ci ilin yanvarında Antanta dövlətləri tərəfindən de-fakto tanındı. Bu, Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə dövlət kimi tanınmasının əsas addımı idi. Lakin Sovet Rusiyasının imperiya maraqları nəticəsində 1920-ci il aprelin 28-də AXC-nin varlığına son qoyuldu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yalnız 23 ay yaşamasına baxmayaraq, tarixdə dərin iz qoydu. Müsəlman Şərqinə nümunə oldu – İranda, Türkiyədə və Orta Asiyada demokratik ideyaların yayılmasına təsir göstərdi. Gender bərabərliyi sahəsində irəli çıxaraq, qadınların cəmiyyətə inteqrasiyası üçün zəmin yaratdı. Milliyyət, dil və din azadlığı sahəsində tolerant və inklüziv siyasət apardı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, müsəlman Şərqində və İslam dünyasında ilk demokratik dövlət kimi dünya tarixinə düşmüşdür. O, milli müstəqillik, insan hüquqları, demokratik institutların qurulması və xalqın idarəetmədə iştirakı baxımından bir çox müasir ölkələr üçün nümunə ola bilər. Bu dövlətin idealları müasir Azərbaycanın siyasi və hüquqi sisteminin formalaşmasında əsas ilham mənbələrindən biri olmuşdur.
Siyasət Həsənov,
YAP Xəzər rayon təşkilatının məsləhətçisi
