22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması ilə Azərbaycanın milli mətbuat tarixinin əsası qoyulmuşdur. Bu gün Azərbaycan Respublikası tərəfindən rəsmi olaraq Milli Mətbuat Günü kimi qeyd edilir. Mətbuat tariximiz təkcə bir informasiya vasitəsi kimi deyil, həm də ictimai rəyin formalaşması, milli ideologiyanın təşviqi və siyasi transformasiyaların katalizatoru kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan mətbuatı üç əsas tarixi mərhələdən keçmişdir: Maarifçilik dövrü (1875–1918), Sovet ideoloji nəzarəti dövrü (1920–1991), Post-senzura və müstəqil medianın formalaşması dövrü (1991–indiyədək) “Əkinçi” qəzetinin fəaliyyət dövrü məhdud olsa da (1875–1877), onun qoyduğu ideya və peşəkar əsaslar sonrakı nəşrlər üçün istiqamətverici olmuşdur. Bu qəzetin başlıca missiyası kəndliləri maarifləndirmək, xalqın dili ilə danışmaq və ictimai məsələləri aktual etmək idi. Zərdabi bu qəzet vasitəsilə ictimai rifah, savadlanma və milli şüurun inkişafı kimi məsələləri gündəmə gətirmişdir. 1918–1920-ci illərdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə mətbuat azadlığı qanunvericilik səviyyəsində tanınmış, çoxsaylı nəşrlər fəaliyyətə başlamışdır. Lakin sovet hakimiyyətinin qurulması ilə bu azadlıq məhdudlaşdırılmış və mətbuat totalitar ideologiyanın təbliğat vasitəsinə çevrilmişdir. Senzura rejimi jurnalistikanın tənqidi və araşdırma funksiyalarını iflic etmişdir. 1991-ci ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə yeni media sisteminin formalaşmasına başlanıldı. İlk mərhələdə qəzet və jurnallar üzərində senzuranın aradan qaldırılması mətbuat azadlığının institusional əsaslarının qurulması ilə nəticələndi. “Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında” qanun (1999) və digər hüquqi aktlar medianın fəaliyyətini tənzimləməyə yönəlmiş əsas mexanizmlərdən biri oldu. Bu dövrdə plüralist media mühiti formalaşsa da, iqtisadi asılılıq, reklam bazarının zəifliyi, informasiya mənbələrinə çıxışın məhdudluğu və siyasi təzyiqlər kimi amillər mətbuat azadlığını məhdudlaşdıran başlıca problemlər kimi qalmaqdadır. Xüsusilə, araşdırma jurnalistikasının institusional zəifliyi medianın nəzarət mexanizmi funksiyasını tam yerinə yetirməsinə mane olur. Son illərdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı nəticəsində rəqəmsal media və onlayn jurnalistika yeni bir mərhələyə keçmişdir. Sosial şəbəkələrin yayılması informasiya istehsal və istehlak formasını dəyişdirmiş, ənənəvi media ilə yanaşı vətəndaş jurnalistikası da formalaşmağa başlamışdır. Bu transformasiya həm informasiya müxtəlifliyini artırmış, həm də dezinformasiya risklərini yüksəltmişdir. Bu baxımdan, medianın funksionallığı artıq təkcə informasiya verməklə bitmir, eyni zamanda informasiyanın təhlili, doğruluğunun yoxlanılması (fact-checking), media savadlılığının artırılması və ictimai məsuliyyətin formalaşdırılması ilə tamamlanır. Azərbaycan Respublikasının informasiya siyasəti son illərdə Medianın İnkişafı Agentliyi (MEDİA) kimi qurumların yaradılması ilə daha sistemli formada həyata keçirilir. MEDİA agentliyi medianın iqtisadi dayanıqlığının artırılması, jurnalistlərin peşəkarlığının yüksəldilməsi, etik standartların qorunması və qanunvericilik təşəbbüslərinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Həmçinin, jurnalistlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, o cümlədən mənzil təminatı və mükafatlandırma mexanizmləri dövlətin mətbuata verdiyi önəmin göstəricisidir. Azərbaycan milli mətbuatı yalnız informasiyanın ötürülməsi funksiyasını yerinə yetirməklə kifayətlənmir, eyni zamanda milli identikliyin, azadlıq mübarizəsinin və demokratik dəyərlərin daşıyıcısıdır. “Əkinçi”dən bu günədək keçilən yol göstərir ki, mətbuat ictimai inkişafın ayrılmaz tərkib hissəsidir. Jurnalistika sahəsində institusional və texnoloji islahatların davam etdirilməsi, medianın şəffaflıq və hesabatlılıq mühitində fəaliyyət göstərməsi isə ölkənin informasiya təhlükəsizliyinə və demokratikləşmə prosesinə mühüm töhfə verəcəkdir.
İsmayıl Nağızadə,
Yeni Azərbaycan partiyası məsləhətçi
